Verschillende sprekers informeerden de Kamerleden over het sentiment dat volgens hen in de samenleving leeft. Lonneke van Noije ging namens het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in op het rechtsstatelijk bewustzijn van burgers. Over het algemeen zijn burgers volgens haar positief over de democratische rechtsstaat en zijn waarden. Hoe de rechtsstaat moet worden ingevuld is onderwerp van interpretatie, net als de opvattingen over waar de grenzen liggen. De Grondwet is niet in beton gegoten en biedt volgens het SCP beperkte bescherming van de rechtsstaat. Alleen een brede rechtsstatelijke cultuur houdt deze overeind en deze zou moeten worden gestimuleerd. Veel mensen, ook academisch opgeleiden, zijn zich niet heel bewust van wat verloren gaat als de rechtsstaat niet wordt beschermd.

Frank van Ommeren van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), is van mening dat de rechtsstaat meer in het openbaar bestuur verankerd zou moeten zijn. We hebben in ons land een relatief sterke rechtsstaat en dat moeten we koesteren, zei hij. Nederland heeft laten zien van zijn fouten in bescherming van de burger te kunnen leren, zoals bij de toeslagenaffaire gebeurde. De rechtsstaat kan echter alleen zijn functie vervullen als in een samenleving sprake is van een levendige rechtsstatelijke cultuur waarbij alle spelers de waarden van de rechtsstaat onderschrijven. Als de overheid zich niet aan haar eigen regels houdt of het rechtsstatelijke besef bij politici, bestuurders, ambtenaren en media gebrekkig is ontwikkeld, dreigt erosie. Onderhoud blijft nodig.

Volgens Irene Boerefijn van het College voor de Rechten van de Mens is een sterke rechtsstaat onmisbaar voor de bescherming van mensenrechten. Het omgekeerde geldt volgens haar ook: afname van respect voor de rechtsstaat leidt tot verzwakking van de bescherming van mensenrechten. Als mensenrechten structureel onder druk komen te staan, kan dat leiden tot verzwakking van de rechtsstaat. Bij bescherming tegen inbreuk van grondrechten, zou het volgens Boerefijn niet alleen moeten gaan om de klassieke grondrechten, maar ook om sociale grondrechten. Gelijkheid, rechtsbescherming en de mogelijkheden voor individuele burgers om op te komen voor hun rechten, zijn belangrijk. Het College riep de Eerste Kamer op de relatie tussen mensenrechten en de rechtsstaat centraal te stellen, juist vanwege de rol van de senaat in het beschermen en versterken van de rechtsstaat.

Ook Rabin Baldewsingh, Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme sprak over een betere bescherming van burgers, en dan vooral tegen een discriminerende overheid. Dat gebeurt nog geregeld, zei hij, zie bijvoorbeeld de zaak rond DUO waarin werd gediscrimineerd op afkomst en de inburgeringscursus. Artikel 1 van de Grondwet is duidelijk: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, handicap, seksuele gerichtheid of op welke grond dan ook, is niet toegestaan. Hij gaf de commissie mee om ook aan Caribisch Nederland te denken bij het tegengaan van discriminatie.

De bestrijding van antisemitisme moet niet alleen iets van de Joodse gemeenschap zijn, zei Rick van den Brink, de overheid heeft de plicht en een historische verantwoordelijkheid om antisemitisme te bestrijden. Hij sprak namens Eddo Verdoner, Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding, die was verhinderd. Van den Brink gaf aan dat er diverse complottheorieën circuleren doordrenkt van Jodenhaat. Deze complottheorieën ondermijnen het vertrouwen in het democratisch bestel en vergroten de polarisatie en zijn daarmee niet alleen het probleem van de Joodse gemeenschap. De Nationaal Coördinator ziet een aanzienlijke toename van Jodenhaat sinds 7 oktober 2023 en riep op tot het vergroten van de weerbaarheid. Een stevig weerwoord is nodig: het bestrijden van antisemitisme begint met het herkennen ervan.

Kamerleden stelden vragen over de praktische acties die samenhangen met het creëren van meer bewustzijn rondom de rechtsstaat. Besef van rechtsstatelijk belang neemt af, maar bij diezelfde samenleving is ook een toenemende hang naar juridisering. De deskundigen werd gevraagd hoe ze tegen deze paradox aankijken. Daarnaast zijn er de hatelijke boodschappen op sociale media. Zolang er nog een verdienmodel zit op het verspreiden van haatdragende berichten, vooral in de digitale omgeving, zal deze dreiging niet afnemen. Uit het paper van de Ombudsman blijkt dat de uitvoering van hersteltrajecten, zoals de toeslagenaffaire, nu eerder leidt tot afname van vertrouwen, dan tot toename van vertrouwen in de overheid. Is deze dynamiek te keren? Ook aan bod kwam de invloed van het huidige Amerikaanse politieke beleid op de situatie in Nederland. Concluderend is hoe belangrijk de rechtsstaat wordt gevonden, sterk afhankelijk is van de overtuiging van de burger. Daarom is uitleg nodig en het praktisch maken van wat het voor individuele mensen betekent. Elke meerderheid kan in een andere context opeens een minderheid zijn; daarom is de rechtsstaat van belang voor iedereen.

De livestream is hier terug te kijken, de position papers van de sprekers vindt u hier. Op 15 april 2025 zal nog een tweede voorbereidende deskundigenbijeenkomst plaatsvinden. Voor deze bijeenkomst zullen sprekers worden uitgenodigd die betrokken zijn bij de opsporing, handhaving, rechtspraak, rechtsbijstand en uitvoering.