„Check against delivery”
Beste Anne-Sophie,
Dames en heren,
‘Het hart van het hart van Europa was wat Hugo von Hofmannsthal de provincie Salzburg noemde in zijn oprichtingsmanifest voor het Salzburg Festival. Dat was kort na het einde van de Eerste Wereldoorlog, die zulke diepe wonden in ons continent had geslagen. Hofmannsthal geloofde in de intellectuele en culturele cohesie van Europa. Hij geloofde in een Europa dat weer samen zou groeien door de verenigende kracht van muziek, theater en kunst. Dat was de drijvende kracht die Hofmannsthal, samen met Max Reinhardt en Richard Strauss, leidde tot de oprichting van het Festival. In de stad van Mozart, die de taal van muziek zo vloeiend spreekt en die blijft zorgen voor het behoud en de heruitvinding van het culturele erfgoed van Europa. Het is ook de stad waarin jij, Anne-Sophie, je muzikale debuut had toen je 13 jaar oud was. Wat een betere plek om jou te eren, te vieren en te bedanken? Anne-Sophie Mutter – een van Europas meest uitzonderlijke en invloedrijke muzikanten. Bijna vijf decennia lang ben je een culturele ambassadeur voor Europa over de hele wereld geweest. Je hebt generaties van uitzonderlijk muzikaal talent gekoesterd. Op jouw unieke manier belichaam je de intellectuele en culturele kracht van ons Europese thuisland.
Beste Anne-Sophie,
Dames en heren,
Ik wil graag een glimp bieden van wat we zo fascinerend vinden aan Anne-Sophie Mutter en wat we van haar kunnen leren. En ik wil dit doen met verwijzing naar drie concepten die ik nauw met haar associeer en die ook een betekenis voor Europa hebben: gemeenschap, solidariteit en vlinders. Ja, vlinders. Maar daarover later meer.
Allereerst, gemeenschap: Er is veel gezegd over het buitengewone talent dat Anne-Sophie Mutter zelfs als jong meisje toonde. Dat Herbert von Karajan, een van de meest gevierde dirigenten van de 20e eeuw, haar hoorde spelen en haar mentor werd. Dat hij onder de indruk was van haar vermogen om grote werken te vormen met een autoriteit die ver voorbij haar jaren ging. En ik hoef de vele opmerkelijke mijlpalen die haar ongelooflijke pad markeerden, of de vele prijzen en onderscheidingen die ze ontving, niet te noemen. Maar een van Anne-Sophies meest onderscheidende kenmerken is haar gevoel voor gemeenschap: ze voelt zich deel van de gemeenschap, een soliste die ook een teamspeler is, en muziek is haar taal. Wanneer Anne-Sophie Mutter over haar concerten spreekt, zegt ze dat ze het ene oor op haar instrument en het orkest houdt, en het andere op het publiek. Spreken en luisteren tegelijk. Muziek als een gesprek. Of, zoals ze zelf eens zei: ‘een omarming van de mensheid. Muziek kan bruggen bouwen waar er scheidingen zijn. Natuurlijk maakt muziek ons niet automatisch betere mensen. Maar iemand die haat, luistert niet. En iemand die luistert, haat niet. Muziek kan de mensheid omarmen wanneer het telkens weer tot leven wordt gebracht door kunstenaars.
Dames en heren,
De Europa waarin we leven is ook een gemeenschap. Te vaak heeft oorlog ons continent verscheurd. De oorlog in Oekraïne is de gapende, bloedende wond van Europa vandaag. We kunnen ook scheuren binnen onze democratische samenlevingen voelen. Gemeenschap en samenhorigheid zijn niet vanzelfsprekend. We moeten ervoor werken. Voor mensen in Europa om te voelen dat hun tradities en kenmerken deel uitmaken van iets gemeenschappelijks. Dat, voor al hun verschillen in 27 lidstaten, ze onze Europese identiteit vormen. Hierin ligt onze kracht. En we zijn op de goede weg. Wist u dat driekwart van de mensen in Europa zich burger van de Europese Unie voelt? 15 jaar geleden was dat slechts 62%. Dit onderbouwt mijn sterke overtuiging dat wij, als Europeanen, dichter bij elkaar groeien. Met al onze verschillen en eigenaardigheden, maar ook als onderdeel van een gemeenschap. En daarvoor hebben we de kracht van muziek nodig. Zoals de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig schreef in zijn essay over de intellectuele eenheid van Europa: ‘Muziek is de enige taal die tot de zielen van allen spreekt. En jij, beste Anne-Sophie, spreekt deze taal op een unieke standaard van excellentie.
Het tweede concept is solidariteit. We hebben het over Anne-Sophie Mutter, dus ik weet echt niet waar ik moet beginnen: ze speelt liefdadigheidsconcerten om geld in te zamelen voor kinderen of slachtoffers van oorlog; tijdens de COVID-19-pandemie stond ze op voor kunstenaars; ze diende als president van de Duitse Kankerfonds; ze ondersteunt top jonge muzikanten met haar stichting. Haar stichting kent beurzen toe, helpt jongeren in hun carrières, inspireert en moedigt hen aan. Voor Anne-Sophie Mutter is het niet genoeg om intense momenten op het podium te creëren en die te delen met haar publiek. Ze wil het doorgeven. In het heden, voor morgen. Toen haar gevraagd werd wat haar inspireerde, zei ze: ‘We moeten de wereld veranderen. En we moeten samenwerken. Dat is mijn inspiratie. Wanneer ik op een dag deze aarde verlaat, zou ik graag willen weten dat ik levens heb aangeraakt en misschien de situatie voor een paar mensen heb kunnen verbeteren. Dames en heren, dat is uiteindelijk waar we allemaal naar streven: samenwerken om het leven beter te maken. En muziek, theater, kunst – al deze maken ons leven beter. Cultuur verbindt mensen en geeft vreugde en geluk. Het brengt nieuwe dingen voort. Cultuur is geen luxe. We hebben het nodig – als samenleving en als individuen. In een tijd waarin democratieën onder zoveel druk staan en autoritarisme zo opkomt, moeten we ons hiervan bewust zijn. Daarom is het zo belangrijk om cultuur in al zijn vormen te bevorderen. Zonder artistieke vrijheid zou Europa waarin we leven niet te verbeelden zijn. Omdat Europa is geboren uit de zoektocht naar vrijheid, en Europa vandaag de hoeder van de vrijheid is.
Dames en heren,
Nu komen we bij het derde concept: vlinders. Deze betoverende wezens, zo licht, zo fragiel, zo mooi, zijn waarschijnlijk de meest poëtische illustratie van metamorfose – transformaties, nieuwe beginnen. Maar laten we eerlijk zijn: transformaties en nieuwe beginnen zijn vaak moeilijk. Scheiding en verdriet gaan vaak vooraf aan een nieuw begin. Als jonge vrouw werkte Anne-Sophie Mutter aan het tweede vioolconcert van Krzysztof Penderecki, dat hij voor haar had geschreven. De titel was ‘Metamorphosen. Gedurende die maanden vocht de man van Anne-Sophie, Detlef Wunderlich, tegen kanker. In haar eigen woorden was dat werk aan ‘Metamorphosen haar ‘levensredder op dat moment. Het gaf haar troost en hoop.
Na de dood van haar man moest Anne-Sophie Mutter de kracht vinden om opnieuw te beginnen, en dat deed ze. Ik heb zelden een persoon ontmoet die zoveel energie, zoveel passie, zoveel hart uitstraalt. En vanuit muzikaal perspectief is Anne-Sophie Mutter voortdurend op zoek naar nieuwe beginnen – zelfs na bijna 50 jaar op het podium. Ze is vol nieuwsgierigheid naar het nieuwe, altijd alert en klaar om het onbekende aan te gaan. Veel grote hedendaagse componisten hebben werken voor haar geschreven, waaronder John Williams, die muziekcomposities schreef voor de films ‘Star Wars, ‘E.T. en ‘Harry Potter. En de Iraanse componist Aftab Darvishi die, met haar muziek, de slachtoffers van de vrijheidsbeweging in Iran in 2022 herdenkt. Voor Anne-Sophie is muziek geen onveranderlijk erfgoed. Het komt voortdurend opnieuw naar voren.
Dames en heren,
In vlinders is metamorfose genetisch geprogrammeerd. Wij mensen moeten onze eigen metamorfoses vormgeven. Global power shifts, technologische revoluties, klimaatverandering – ze vertegenwoordigen uitdagingen waarmee we niet in lange tijd zijn geconfronteerd. Maar keer op keer heeft Europa de kracht weten te vinden om verandering te omarmen, vorm te geven en aan de voorhoede van verandering te staan. Dit geldt ook vandaag. En we zullen de uitdaging aangaan.
Er is een lied van de Deense muzikant Kim Larsen dat ouders graag zingen op de afstudeerfeesten van hun kinderen. Het is een lied over volwassenheid. Het zegt dat de kinderen ‘zijn vrijgekomen als speelse vlinders op de allereerste dag van de zomer. Het lied eindigt met de teksten: ‘Oh, deze mooie jonge mensen. Mogen ze lang leven. Beste Anne-Sophie, je hebt vandaag zoveel bijgedragen aan ons leven en aan het leven van de generatie die na ons komt. Door je muziek en je werk heb je ons gedeelde Europese thuisland zoveel rijker gemaakt.
Ik dank je. Gefeliciteerd met de Wolfgang Schüssel Award. Leve Europa.
