Opinie Frans Timmermans

Het is even verleidelijk als onverantwoord de tekenen des tijds te negeren als die tekenen onwelgevallig zijn. Wat doe je als je sinds de Tweede Wereldoorlog naar een schaakbord hebt gekeken waarop stukken werden verschoven, maar het bord intact bleef. En ineens slaat de belangrijkste speler het bord aan gruzelementen, zodat de stukken door de kamer vliegen? Dat is in veiligheidspolitieke termen een existentiële vraag waarvoor de Europese naties, inclusief Nederland, zich geplaatst zien.

Hoe langer de Europese naties zich blijven koesteren in de illusie dat de oude orde kan worden hersteld, hoe moeilijker het wordt de eigen belangen veilig te stellen.

Tot nu toe proberen de Europeanen angstvallig de stukken op te rapen, het bord te lijmen en de man met de hamer met geslijm, gevlij en dure concessies te vriend te houden. Maar hoe langer de Europese naties zich blijven koesteren in de illusie dat de oude orde kan worden hersteld, hoe moeilijker het wordt de eigen belangen veilig te stellen in de nieuwe orde die zich aankondigt. Het is niet verwonderlijk dat in het heden vaak een vermeende uitspraak van Antonio Gramsci uit 1929 wordt aangehaald: “De oude tijd sterft, de nieuwe heeft moeite geboren te worden”.

Ook toen wisten democratieën zich geen raad met de snelle opkomst van autocraten die de rechtsstaat sloopten. Hoe ze de pers en alle andere instituties van het maatschappelijk middenveld knechtten en begerig keken naar de eigendommen van de buurman – in de hoop daar te kunnen stelen wat nodig was om het eigen economische falen te kunnen voorkomen. Het is evident dat autocraten alleen politiek kunnen overleven als zij tegenstanders de mond snoeren, feitenvrije politiek voeren en hun bevolkingen gevangenhouden in angst voor wie anders is. Het is ook evident dat het uiteindelijk tot geweld leidt, zo niet binnenlands, dan toch internationaal.

Je kunt Trump nog wel duizend keer complimentjes geven, het zal niets veranderen aan zijn autocratische impulsen.

Je kunt Trump nog wel duizend keer complimentjes geven, het zal niets veranderen aan zijn autocratische impulsen. De pijnlijke waarheid is dat Oekraïne de grootste moeite heeft te overleven onder de agressie van Rusland. Dat het genocidale geweld en de etnische zuivering van Gaza door Netanyahu onverminderd kan doorgaan. Dat in de armste delen van de wereld van de ene op de andere dag toegang tot levensreddende medicatie is geschrapt, omdat Trump dat toelaat of zelfs bevordert. De Verenigde Staten zijn met afstand de machtigste natie, maar inmiddels niet meer zo almachtig als in de dertig jaar na de val van de Muur. Je zou dus verwachten dat het koesteren van bondgenootschappen een vorm van verlicht eigenbelang zou zijn. Maar de fascinatie voor autocraten, voor de verleiding van macht boven recht, voor status, voor via publieke wegen vergaren van grote private rijkdom en de diepe afkeer van pluriforme, open samenlevingen is zo’n krachtige, benevelende cocktail dat ieder zicht verloren gaat op waar de nationale belangen duurzaam mee gediend zouden zijn.

Dankzij de onvoorstelbare moed en het doorzettingsvermogen van de Oekraïners is nog niets definitief verloren en krijgen we de kans om de agressie te helpen keren.

Dit is nu onze wereld. Wat is daarop ons antwoord? Het is lekker makkelijk alleen naar Trump te wijzen en niet het eigen Europese falen onder ogen te zien. We zijn te laat en te timide geweest in onze reactie op de Russische veroveringsoorlog tegen Oekraïne. Dankzij de onvoorstelbare moed en het doorzettingsvermogen van de Oekraïners is nog niets definitief verloren en krijgen we de kans, een kans die we gelukkig steeds beter grijpen, om de agressie te helpen keren. Doen we
dat niet, dan is groter Europees onheil vanuit Rusland te verwachten. Alleen door de oorlogsmachine aan de praat te houden, zal Poetin in staat zijn de Russen permanent te gijzelen en zo aan de macht te blijven.

Onze grootste handicap is onze verdeeldheid. Een verdeeldheid die ons te vaak machteloos maakt en de speelbal van Amerikanen – en helaas ook Chinezen. Een verdeeldheid die geboren wordt in het hart van onze landen. Waar een te groot deel van de bevolking diep teleurgesteld is in de gevestigde orde en zich te vaak in de steek gelaten voelt. Daarmee klinkt de lokroep steeds aantrekkelijker van de extremen die de hemel beloven en een zondebok hebben klaarstaan voor alles wat er mis is.

Het ontmaskeren van de extremen als politieke charlatans is alleen mogelijk als de democratische rechtsstaat levert wat beloofd wordt en democratische politici niet méér beloven dan ze kunnen leveren. Restauratie van de verzorgingsstaat en hele forse investeringen in de economie van de toekomst zijn daarvoor essentiële maatregelen. Stap voor stap moet het inzicht groeien dat vluchten in nationalisme en zondebokpolitiek ons verzwakt en onze soevereiniteit ondermijnt.

De nieuwe geopolitieke werkelijkheid dwingt ons de verdeeldheid te overstijgen en gezamenlijk op te komen voor de internationale rechtsorde.

Europa is verdeeld, omdat veel landen intern diep verdeeld zijn. De nieuwe geopolitieke werkelijkheid dwingt ons die verdeeldheid te overstijgen en gezamenlijk op te komen voor de internationale rechtsorde. Want in een wereld waarin recht het permanent aflegt tegen macht, is Europa zowel machteloos als rechteloos. Het overwinnen van de interne en de Europese verdeeldheid gaan dus hand in hand.

Het is pijnlijk te zien dat over het lot van Europa gesproken wordt door twee mannen in Alaska die beiden een reactionaire maatschappijvisie hebben. Die autocratie als ideale bestuursvorm zien. Die grenzeloze zelfverrijking als secundaire arbeidsvoorwaarde opvatten en een diepe afkeer voor de
Europese Unie delen. Onze waarden en onze manier van leven stuiten ze tegen de borst. De leider van het machtigste land hijst een internationale paria, een oorlogsmisdadiger bovendien, op het hoogste podium van de internationale politiek. Met angst en beven volgen Europese leiders dit
schouwspel en hopen dat de grenzeloze bewondering die Trump voor Poetin heeft niet leidt tot een uitverkoop van Oekraïne en daarmee van Europa.

Hogere defensie-uitgaven zijn nodig, maar de hele discussie daartoe versmallen zou onverstandig zijn.

Het valt nog wel te begrijpen dat Europese leiders deze kwestie zo omfloerst mogelijk proberen te benaderen, in de hoop dat Trump niet al het Europese porselein aan stukken slaat. Maar ondertussen wordt er veel te weinig gedaan aan het meenemen van de Europese bevolkingen in de nieuwe geopolitieke realiteit. Zeker, hogere defensie-uitgaven zijn nodig en zeker, de NAVO heeft in kaart gebracht welke capaciteiten daarvoor opgebouwd zullen moeten worden. Maar de hele discussie daartoe versmallen zou onverstandig zijn. Onze samenlevingen weerbaarder maken en met spoed investeren in diplomatie – in relaties met de vele, vaak snel opkomende landen in het zuiden, oosten en westen van de wereld – is door de Amerikaanse radicale ommezwaai dringend noodzakelijk.