Wat is de impact van criminaliteit op slachtoffers? Zijn bijvoorbeeld de psychologische, fysieke of financiële gevolgen voor de ene persoon of groep ernstiger dan voor de andere? Inzicht hierin kan leiden tot betere ondersteuning door onder meer hulpverleners van Veilig Thuis of Slachtofferhulp Nederland. Het is één van de ambities die CBS-onderzoeker Elke Moons heeft met haar leerstoel. Sinds 1 april van dit jaar is zij bijzonder hoogleraar Crime Statistics aan de Universiteit Leiden.
Tot het voorjaar van 2030 vervult Moons naar eigen zeggen ‘een brugfunctie tussen de goudmijn aan data van het CBS en onderzoeksvragen en onderwijsbehoeften binnen de Universiteit Leiden’. Voor één dag per week is zij verbonden aan het Instituut voor Strafrecht & Criminologie aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid. Op de overige dagen werkt Moons binnen het CBS als accountspecialist voor de enquêtes Veiligheid(sMonitor), Huiselijk, Seksueel en Gendergerelateerd Geweld.

Rijke traditie

Het CBS heeft een rijke traditie op het vlak van criminaliteitscijfers en aanverwante data. Moons: ‘Al in de vorige eeuw verzorgden we de Enquête leefbaarheid en veiligheid, de Slachtofferschapsenquête en de Politiemonitor bevolking. Die zijn in 2005 samengevoegd tot de Veiligheidsmonitor: een bevolkingsonderzoek naar veiligheid, leefbaarheid en slachtofferschap van veelvoorkomende criminaliteit.’ Ook is er een lange gezamenlijke geschiedenis van het CBS en de Universiteit Leiden, hoewel die tot voor kort niet formeel was. Maarten Kunst, hoogleraar Criminologie aan die kennisinstelling, geeft een voorbeeld: ‘In de vorige eeuw ontwikkelden de hoogleraren Wouter Buikhuisen en Jan Dijk de eerste slachtofferenquêtes. Die zouden al gauw worden uitgevoerd door het CBS.’

Impact woninginbraak

De impact van criminaliteit op het slachtoffer. Dit is een belangrijk aandachtsgebied van Moons’ leerstoel. Zijn er bijvoorbeeld tussen slachtoffers na een soortgelijk delict verschillen te onderscheiden in de ervaren impact? Kunnen wellicht kwetsbare groepen worden vastgesteld waarvoor specifieke ondersteuning nodig is? Moons: ‘Neem het gezin waar thuis is ingebroken. Misschien is voor de man de zaak afgedaan wanneer de nieuwe sloten zijn geregeld en de zaak is afgehandeld bij de verzekeraar. Maar mogelijk heeft de partner maandenlang een slechte nachtrust omdat zij de inbraak telkens opnieuw beleeft.’

Ervaren ernst van een delict

‘Het Wetboek van Strafrecht kent straffen voor bepaalde gedragingen. Aan de straffen liggen veronderstellingen ten aanzien van de ernst van die delicten ten grondslag’, aldus Kunst ‘Een moord of doodslag heeft bijvoorbeeld een hogere straf dan een diefstal. En voor een woninginbraak geldt een andere strafmaat dan voor een geweldsmisdrijf. Maar eigenlijk weten we niet of de aannames over de ervaren ernst van het delict corresponderen met wat slachtoffers daadwerkelijk ervaren. En misschien ervaren personen uit de ene sociaal-demografische groep een geweldsmisdrijf als minder ernstig of juist ernstiger dan mensen uit een andere groep. Onderzoek gaat daar hopelijk inzicht in geven.’

Crime Harm Index

Moons: ‘In Nederland heb je de Crime Harm Index. Die maakt duidelijk welke delicten gemiddeld de zwaarste strafmaat krijgen. Wij willen een dergelijk gewicht ook hangen ook aan psychische gevolgen van een misdrijf voor slachtoffers en nabestaanden: welke delicten leiden gemiddeld tot de ernstigste psychische gevolgen? Aansluitend gaan we aan slachtoffers vragen óf ze zijn bijgestaan door hulpverleners, op welke manier dat is gebeurd en of ze het graag anders hadden gezien. Dit zou moeten resulteren in betere, meer gerichte hulpverlening.’ Kunst: ‘Ik hoop ook dat dankzij de leerstoel straks meer slachtoffers toegang krijgen tot de justitiële keten en daarbinnen beter hun weg weten te vinden.’

Versterken van de veiligheid

Welke voordelen levert de leerstoel voor het CBS op? Moons: ‘We kunnen meer kennis uit onze data halen. Sinds 2021 vragen we bijvoorbeeld naar de impact van criminaliteit op slachtoffers. Door de leerstoel kunnen we zorgen voor een beter bereik en het beter benutten van deze data door de wetenschap. En door nieuwe wetenschappelijke inzichten zal het CBS eigen producten kunnen verbeteren, bijvoorbeeld door vragenlijsten aan te passen. Zie mijn leerstoel ook in de context van het CBS meerjarenprogramma 2024–2028. Daarin staat onder meer dat het versterken van de veiligheid één van grote opgaven is waar Nederland zich voor gesteld ziet. Ondermijnende criminaliteit zorgt bijvoorbeeld voor de ondermijning de rechtstaat. Het CBS wil daarom nog meer data beschikbaar stellen over verschillende facetten van het veiligheidsdomein.’

Kloof verkleinen

Kunst vertelt wat de leerstoel de Universiteit Leiden en daarmee uiteindelijk de maatschappij kan opleveren. ‘Veel burgers maken zich druk over hoe het strafrecht uitpakt in de praktijk. Vaak begrijpen ze rechterlijke beslissingen niet. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat straffen niet altijd aansluiten bij de impact die slachtoffers of nabestaanden ervaren of bij de mening van het brede publiek. Er is een legitimiteitskloof. Een belangrijk onderzoeksthema binnen onze faculteit is de legitimiteit van het strafrecht. De leerstoel maakt het mogelijk onderzoeksvragen hierover te beantwoorden, bijvoorbeeld door te achterhalen wat de impact van criminaliteit is. Vervolgens kun je de vergelijking maken met de Crime Harm Index: hoe verhoudt de strafmaat van een delict zich tot de impact van het delict op slachtoffer of nabestaanden? Ik verwacht dat dit kan helpen de legitimiteitskloof te verkleinen.’

Meer bewustzijn

In het verlengde hiervan noemt Kunst de toekomstige criminologen en juristen die worden opgeleid binnen de Universiteit Leiden. ‘Je hebt het over mensen die straks beroepsmatig te maken hebben met slachtofferschap. De een in de uitvoering en de ander als beleidsmaker. Het is misschien de grootste winst van de leerstoel dat zij zich meer bewust zullen zijn van de impact van misdrijven op burgers.’ Moons: ‘En idealiter is er dan naast de rechtspraak een soort parallelle stroom van hulpverlening, zodat slachtoffers niet alleen te maken krijgen met de rechtspraak, maar zelf leidend zijn in het proces en minder alleen maar toeschouwer zijn.’

Betere wetenschappelijke onderbouwing

In de afgelopen jaren hebben slachtoffers meer rechten gekregen. Bijvoorbeeld het recht om te worden geattendeerd op hulpverleningsmogelijkheden. Kunst: ‘Dit soort rechten is vaak in het leven geroepen vanuit de gedachte dat de overheid weet wat goed is voor de slachtoffers. Maar vaak zijn de procedures wetenschappelijk niet grondig onderbouwd en is niet duidelijk of werkelijk wordt voldaan aan de behoeften van slachtoffers. Het is wenselijk dat de werkwijze meer evidence-based is. De nieuwe leerstoel kan daaraan bijdragen. ’