Lokale bestuurders die worden bedreigd, en media en instituties waarvan de onafhankelijkheid in twijfel wordt getrokken. Wie de kranten van de laatste weken erop naleest, ziet dat de rechtsstaat onder druk staat, schrijft SCP-directeur Karen van Oudenhoven.
Wat is er aan de hand in onze samenleving? We zien politici die de onafhankelijkheid van de NOS in twijfel trekken. We zien burgemeesters, wethouders en andere openbare bestuurders die gezamenlijk een advertentie in de krant plaatsen omdat zij een streep willen trekken tegen intimidatie en dreigementen. Een burgemeester die opstapt nadat raadsleden door burgers onder druk zijn gezet om tegen de komst van een azc te stemmen. En lokale bestuurders die zich in de pers uitspreken dat ze zich niet gesteund voelen door de landelijke politiek bij het uitvoeren van de Spreidingswet.
Had je me dit nieuws tien jaar geleden verteld, dan had ik gezegd dat zoiets in Nederland niet voorkomt. Toch is dat nu wél het geval. Alle signalen laten zien dat onze democratische rechtsstaat ernstig onder druk staat.
Nederland onder druk
De mogelijke consequenties daarvan zijn serieus. Want als democratisch gekozen lokale bestuurders zich niet meer vrij durven uitspreken, dan ondermijnt dat de betekenis van lokale besluiten. Als journalisten niet meer ongecensureerd kunnen schrijven, dan tast dat de waarde van nieuws aan. En als de integriteit van de publieke omroep in twijfel wordt getrokken, blijft kritische toetsing van de politiek door de media uit.
Wat ligt hieraan ten grondslag? Allereerst ervaart een deel van de Nederlanders dat onze identiteit onder druk staat. Veranderingen in bevolkingssamenstelling, in onze normen en waarden, en in de manier waarop het publieke debat gevoerd wordt, zorgen ervoor dat mensen zich minder herkennen in het Nederland van nu. Dan wordt het verleidelijk om grondrechten zoals de vrijheid van godsdienst en recht op gelijke behandeling ter discussie te stellen. Maar juist dan is de rechtsstaat op zijn belangrijkst: als bescherming van een minderheid tegen de meerderheid en ter voorkoming van oplopende emoties.
Daarnaast hebben veel mensen het gevoel dat er maar geen oplossing komt voor de grote problemen in Nederland. Het woningtekort, het klimaatprobleem, en de opvang van asielzoekers zijn al jaren een probleem – met frustratie, wantrouwen en ongeduld tot gevolg. De roep om ‘daadkracht’ is groot en er is een toenemende neiging om procedures, wetten en onafhankelijke toetsing als hinderpalen te zien, zeker als de uitkomst burgers niet bevalt.
Sommigen schilderen de Raad van State af als een ‘sta-in-de-weg’, terwijl deze hoogste bestuursrechter juist toetst of besluiten voldoen aan de wetten die we zelf – via onze volksvertegenwoordiging – hebben gemaakt. In die context krijgt de rechtsstaat een slecht imago. Wat bedoeld is als hoeder van de democratie, wordt als tegenstander ervan neergezet.
Pal staan voor rechtsstaat
Wat moet er gebeuren? Politieke leiders moeten in ieder geval pal achter de instituties van de rechtsstaat gaan staan en zich zonder aarzeling uitspreken dat intimidatie onacceptabel is. Wie bestuurders bedreigt of monddood probeert te maken omdat een besluit niet bevalt, tast de kern van de rechtsstaat aan. Nu blijft politieke steun aan bestuurders soms uit, terwijl tegelijkertijd wél wordt gezegd dat het belang van de democratische rechtsstaat groot is.
Daarnaast moet de politiek harder werken aan een gezamenlijke identiteit. Rechtse partijen spreken zich kritisch uit over de islam, linkse partijen worstelen met de vrijheid van godsdienst op christelijke scholen. In vergelijking met andere Europese landen is in Nederland veel discriminatie. [European Social Survey (ESS) data (ronde 11, 2023] Laat de politiek veel meer uitdragen wat grondrechten betekenen voor het samenleven in Nederland; welke vrijheden we willen toestaan, ook waar ruimte beperkt is? De wijze waarop D66 en CDA – partijen met verschillende waarden – er in de huidige formatie al in slaagden aan een positief plan voor Nederland samen te werken, is een voorbeeld voor hoe je dat ook in de samenleving zou willen zien.
Geen willekeur
Ook is er een positief verhaal nodig over de rechtsstaat. De rechtsstaat geeft mensen het vertrouwen dat macht niet willekeurig is. Het biedt zekerheid dat je bijvoorbeeld aanspraak kunt maken op rechtsbescherming als je uit de ouderlijke macht wordt ontzet. Maar ook dat de overheid niet zomaar mag meekijken op onze smartphones of mag meeluisteren met onze telefoongesprekken. Deze verworvenheden worden te gemakkelijk gevoeld als vanzelfsprekendheid, terwijl ze dat niet zijn.
Je zou kunnen zeggen dat hoe beter een rechtsstaat functioneert, hoe minder zichtbaar hij is. Dat hij onmisbaar is zien we pas als we hem verwaarlozen. Dan brokkelen verworvenheden af en neemt ruimte voor willekeur toe.
Daarom moeten we de democratische rechtsstaat beschermen. Niet alleen in lezingen of in verkiezingstijd. Maar door er echt aan te werken: door bestuurders die blijven staan voor hun zaak, door politici die instanties als de Raad van State serieus nemen. En door duidelijk te maken dat burgers het oneens mogen zijn met een overheidsmaatregel, maar gestopt worden als zij het systeem willen ondermijnen.
Wie de rechtsstaat vandaag afdoet als een hindernis voor verandering, merkt pas morgen wat hij is kwijtgeraakt.
Deze column van Karen van Oudenhoven verscheen op 9 december 2025 op de website van het Financieel Dagblad.
